Klei, keihard werken we om deze grondstof te winnen. Het is ook niet voor niets dé nummer een expertise van Wetering. Maar waarvoor gebruiken we klei eigenlijk? Klei is fundamenteel verbonden aan de Nederlandse samenleving, zoals we die kennen. Het huis waar jij zo naarstig naar op zoek bent, de straatstenen waar je overheen gaat naar je werk, en zelfs die ene lelijke vaas – die je cadeau gekregen hebt van je schoonmoeder – en uit beleefdheid pontificaal in de woonkamer hebt staan: allemaal is het gemaakt van klei. Meer specifiek: het is gemaakt van keramiek. Wat is keramiek? En hoe gaat het proces van klei tot baksteen in zijn werk? Hierin duiken we in deze vierde Weteringblog.
Van klei tot keramiek
Wat is keramiek precies? Keramiek is een verzamelwoord voor alle gebakken voorwerpen van klei. Baksteen is ook een gebakken voorwerp van klei, dus dat valt onder keramiek.
Bij het maken van een baksteen komen veel dingen kijken. Zo behoort de klei van het juiste receptuur te zijn, moet de oven de juiste temperatuur en zuurstofgehalte hebben, én tegelijkertijd wordt er rekening gehouden met duurzaamheid. De bekende rode bakstenen, zijn dus ook groen. Hoe zit dat?
Rondleiding bij steenfabriek Rodruza
Hier wilde ik meer over weten. Daarom ben ik in gesprek gegaan met Martijn Berendsen. Hij is werkzaam bij steenfabriek Rodruza in Gendt als plantmanager. Na dit gesprek heeft hij mij de steenfabriek laten zien.
Klei
Om bakstenen te maken heb je klei nodig. Kan dit zomaar elke soort klei zijn? Nee. Voor de klei wordt gewonnen, wordt er eerst een bemonstering gedaan. Dit wil zeggen dat er wordt onderzocht welke eigenschappen deze klei allemaal heeft.
De eigenschappen van de klei hebben invloed op de kleur van de baksteen.
Dat is belangrijk. Om een baksteen met bepaalde eigenschappen te krijgen, is het juiste receptuur klei van belang. In dit receptuur zit klei met diverse eigenschappen, gewonnen van diverse locatie. Dit kan uit Nederland, maar ook uit Duitsland zijn. “Rodruza is uniek in het combineren van Nederlandse en Duitse klei,” vertelt Martijn.
De eigenschappen van de klei hebben invloed op de kleur van de baksteen. Zo hebben we in Nederland veel bakstenen met een rode kleur. Dat komt omdat er in Nederland veel rivierklei te vinden is. Dit is ijzerhoudende klei en dat zorgt voor die rode kleur. Bij Rodruza worden er ook andere kleuren gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan hele donkere of lichte stenen. Ook maakt Rodruza heel wat gele bakstenen. Klei waarmee gele stenen gemaakt worden is kalkhoudend.
De klei voor een baksteen wordt dus uit verschillende uithoeken van Nederland én Duitsland afgegraven. Dat betekent ook dat deze klei goed gemengd moet worden. Hoe dit eraan toe gaat, heb ik met mijn eigen ogen mogen zien. Nadat de klei in laagjes is opgestapeld, wordt de klei verticaal afgegraven en met een andere machine meegenomen in de berg homogene klei. Dit proces wordt ook wel spitten genoemd.
Het vormproces
Wandelend langs luidruchtige machines liet Martijn mij het vormproces zien. De hompen klei veranderde gedurende de wandeling steeds meer in steenvormige figuren. Met een gooi beweging werden de stenen in de vorm gegooid.
Hoe dit vormproces eraan toegaat is van invloed op de structuur van de steen. Je kunt een hele gladde of ruwe steen hebben, of kiezen voor een nerf.
Het bakproces
De nieuwe, nog natte, stenen – die ook wel groenlingen worden genoemd – worden voor het bakken eerst gedroogd in een kamerdroger. Deze drogers worden duurzaam verwarmd, doordat de restwarmte van de tunnelovens wordt gebruikt.
De juiste kleur krijgt de steen pas in de oven.
Wanneer de stenen gedroogd zijn, zien ze eruit als echte stenen. In Afrika worden er ook huizen gebouwd met deze gedroogde kleiblokken. Ze verliezen echter hun stevigheid wanneer ze nat worden. Ook het bekende ‘klinken’ – het geluid dat stenen maken wanneer je ze tegen elkaar aan slaat – ontbreekt.
De juiste kleur krijgt de steen pas in de oven. Dit kan bovendien worden beïnvloed met het zuurstofgehalte. Door daarmee te spelen kan er een nuancering op de steen ontstaan, ofwel een kleurverschil. Dit proces heet reducering.
De ovens draaien continu. Dat bespaart energie.
De stenen staan een paar dagen in de oven en schuiven steeds een klein beetje op. Op deze manier bouwt de temperatuur langzaam op en af. Dat voorkomt dat de steen barsten.
Bij Rodruza gaan de stenen in een tunneloven. Dit is een duurzame oven, omdat die werkt op basis van een tegenstroomwarmtewisselaar. Door dit systeem kan de warmte twee keer gebruikt worden.
De ovens draaien continu. Dat bespaart energie. Daarom wordt er iedere week 5,5 dag keihard gewerkt om ervoor te zorgen dat er continu stenen door de oven gaan.
Het nadeel hiervan is dat verschillende kleuren snel achter elkaar gepland moeten worden. In de vormmachines ontstaan er mixkleuren. Dat probeert Martijn zo veel mogelijk te voorkomen, door te plannen wanneer welke stenen worden gemaakt. “Het mooiste is als je een kleur maar één keer per jaar hebt, maar dat kan vaak niet,” vertelt Martijn.
De baksteen zelf is ook een duurzaam product
Groene bakstenen
Het maken van bakstenen kan alleen met hoge temperaturen. Dat kost veel energie. Toch is de baksteen een duurzaam product. Hoe zit dat?
Bakstenen worden gemaakt van klei. Dit is een hernieuwbare grondstof. Bovendien draagt kleiwinning bij aan natuurontwikkeling en waterveiligheid.
De baksteen zelf is ook een duurzaam product. Hij gaat lang mee en door het eeuwenlange gebruik van bakstenen weten we ook dat hij mooi veroudert.
Ten slotte wordt er op gelet dat het productieproces van de baksteen zo duurzaam mogelijk is. De warmte wordt efficiënt ingezet. Ook is men aan het onderzoeken welk kleireceptuur minder warmte nodig heeft.
Conclusie:
Het maken van bakstenen is een goed doordacht proces, waar klei een belangrijk bestanddeel in is. Zo wordt er eerst zorgvuldig gekeken naar de juiste receptuur. Vervolgens worden de stenen gevormd, gedroogd en gebakken. Tijdens dit proces is er veel aandacht voor duurzaamheid. De bekende rode baksteen in Nederland kan daarom gezien worden als een “groen” product. Nu maar snel gaan bouwen ermee!
- Anne Gerritsma